manufaktury kuźnice

Kanał Kłodnicki – zapomniane dzieje

KANAŁ KŁODNICKI - manufaktury (kuźnice) pomiędzy śluzami Nr V a Nr VI

Niedawno prezentowaliśmy wycinek mapy z przebiegiem starego Kanału od śluzy Nr V do śluzy Nr VI – na niej są naniesione dwie główne miejscowości, które wyznaczają ten odcinek. Przy śluzie Nr V jest to Medarhammer (obecnie Lenartowice - Huta), a przy śluzie Nr VI Blechhammer (obecnie Stara Blachownia).

Odcinek ten pomiędzy wspomnianymi obiema śluzami jest o tyle intersujący, że tylko na nim były usytuowane aż dwie manufaktury – niewielki kuźnie (huty). Pośrednio poświadczają o tym także użyte na mapie nazwy własne owych ówczesnych miejscowości, których wspólnym członem było określenie "Hammer", definiujące ich wczesnoprzemysłowy charakter. 

Jak podaje P. Nadolski [1] w wielu miejscach przy Kanale istniały różne manufaktury (małe huty, kuźnie lub fryszerki). Poszperałem w necie i udało się znaleźć reprodukcje dwóch litografii ilustrujących opisywany wcześniej odcinek, a przedstawiające owe małe huty-kuźnie, działające na opisywanym fragmencie Kanału.

"Medarhammer"

Pierwszy z nich zatytułowany "Medarhammer" pochodzi z ok. 1850 r. i jest litografią autorstwa Ernsta Wilhelma Knippela. Przedstawia ona manufakturę – kuźnię w Miedarach, usytuowaną nad odnogą Kanału Kłodnickiego. Co jest charakterystyczne dla okresu powstania litografii (połowa XIX w.) siłą napędową dla koła wodnego podsiębiernego (co widać na litografii) była woda z Kanału Kłodnickiego, zasilająca pierwotnie niewielki staw kuźniczy, gdzie była nieznacznie spiętrzana a następnie puszczana do odnogi-kanału, nad którym była usytuowana kuźnia. Ten typ napędu wodnego był mało efektywny, ponieważ jego wydajność oscylowała w granicach ok. 20%. Z prawej strony obrazu widać pojedynczy, niewielki piec hutniczy, ładowany od góry. 

Widoczne olbrzymie koło wodne napędzało osadzony na nim drewniany wał, który poprzez prostą i nieskomplikowaną przekładnię zamieniał ruch obrotowy na ruch wahadłowy młota kuźniczego (Schmiedehammer), dzięki czemu możliwe było kucie na kowadle kęsów żelaza. 

Zamieszczona litografia pochodzi ze strony .www.akg-images.com

Powiększony wycinek mapy z 1877 r. przedstawia ciekawe rozwiązanie węzła wodnego w okolicach dzisiejszych Lenartowic (Huta) wraz z usytuowaną w nim śluzą Nr V. Jest on o tyle interesujący, że także w ten węzeł wpisana była miejscowa kuźnia, dla potrzeb której wybudowano niewielki staw (długość ok. 0,11 km i powierzchnia ok. 0,56 ha) poprzez który przebiegała trasa starego Kanału, która od owego stawu do śluzy Nr VI została poprowadzona starym korytem rzeki Kłodnicy.

Jak można odczytać z mapy, od stawu po południowej stronie Kanału Kłodnickiego jest poprowadzona odnoga-kanał, który łączył się z właściwym Kanałem przed wspomnianą śluzą.

Długość tej odnogi wynosiła ok. 1 km. 

Ta odnoga pełniła zapewne także rolę zarówno kanału wyrobów gotowych jak i w razie potrzeby rolę kanału powodziowego, pomagając przeprowadzić falę powodziową przez koryto Kanału.

Objaśnienia do mapki "Medarhammer – węzeł wodny" :

1 – Schleuse No V

2 – niewielki staw kuźniczy na trasie starego Kanału

3 – odnoga - kanał wyrobów gotowych (pełnił także rolę kanału powodziowego)

4 – przebieg rzeki Kłodnicy

"Blechhammer"

Drugi z prezentowanych obrazów, zatytułowany "Blechhammer" – również litografia - tematycznie także związana z tym odcinkiem starego Kanału datowana jest podobnie, na ok. 1850 r., ale przedstawia tym razem Blachownię i jak głosi podpis jest to przedstawienie huty żelaza (Eisenhütte) w tej miejscowości – niedaleko śluzy Nr VI. Autorem tej litografii także jest Ernst Wilhelm Knippel.

Co prawda nie widać wyraźnie wspomnianej huty, ale za to są dobrze widoczne obie odnogi-kanały wypływające ze stawu kuźniczego, które ponownie łączyły się ze starym Kanałem przed śluzą Nr VI.

Z lewej strony obrazu mamy fragment jednej z odnogi starego Kanału, który jest zdecydowanie szerszy od tej, pokazanej z prawej strony. Prawdopodobnie i on spełniał podwójną rolę – kanału wyrobów gotowych (musiał zatem być żeglowny) jak i kanału powodziowego.

Obraz ten ma bardziej charakter przedstawiający scenę rodzajową (rybacy rzeczni, spacerowicze, krowy u wodopoju itp.) niż samą hutę-manufakturę, ale można chyba stwierdzić (nie popełniając większego błędu), że jest ona usytuowana poza drzewami (zespół budynków), na ostatnim planie tego obrazu.

Ta litografia pochodzi ze strony www.herder-institut.de.

Fragment mapki prezentuje ciekawy przykład usytuowania trasy Kanału Kłodnickiego ze śluzą Nr VI i zastosowanego rozwiązania w zastanym miejscu. Jak widać z powiększenia mapki, trasa przebiega przez staw kuźniczy w Blachowni.

Niewielki odcinek Kanału prowadzący od śluzy do stawu liczy sobie zaledwie ok. 0,36 km. Sam staw ma długość ok. 0,25 km i powierzchnię ok. 0,9 ha. Ze stawu są wyprowadzone dwie odnogi (kanały), które łączą się z głównym Kanałem poniżej śluzy Nr VI. Odnogi te mogły z powodzeniem spełniać rolę kanału wyrobów gotowych (dłuższa południowa odnoga liczy sobie ok. 0,36 km, krótsza północna ok. 0,23 km).

Ciekawy w tym miejscu ma także przebieg samej rzeki Kłodnicy – do Blachowni od płn. strony dopływa ona dwoma korytami, które łączą się w jeden nurt powyżej samej śluzy. Ale koryto usytuowane bardziej na południe (bliżej Kanału Kłodnickiego) ma niewielki przepust zasilający staw kuźniczy. 

Takie rozwiązanie pozwalało zapewne na zapewnienie niezbędnej ilości wody dla pracy miejscowej kuźnicy a także dla samego Kanału – warto przypomnieć za P. Nadolskim, że na jego trasie funkcjonowało aż 14 młynów, 7 kuźnic i fryszerek, zatem do rzadkości nie należały konflikty między właścicielami tych zakładów a armatorami tak o ilość jak i poziom wody zarówno w stawach i kanałach (przy manufakturach) jak i w samym Kanale (prowadzenie żeglugi). 

Ten wzajemny układ łożyska rzeki Kłodnicy, stawu z odnogami i koryta Kanału pomagał niewątpliwie na przepuszczenie przez niego fali powodziowej, by wyrządziła możliwie jak najmniejsze szkody.

Objaśnienia do mapki "Blechhammer – węzeł wodny" :

1 – Schleuse No VI

2 – staw kuźniczy (Medar Hammerteich) w Blachowni (Blechhammer)

3 – trasa Kanału Kłodnickiego

4 – przebieg rzeki Kłodnicy

5 – odnogi - kanały wyrobów gotowych (pełniły także rolę kanałów powodziowych)

6 – niewielki przepust zasilający staw kuźniczy

Do powyższego opisu załączam powiększone fragmenty mapy ziem Królestwa Pruskiego (Königreich Preußen) z 1877 r. z przypuszczalną lokalizacją obu manufaktur-kuźni tak w Miedarach (na mapie oznaczona jako "A") jak i w Starej Blachowni (na mapie oznaczona jako "B"), a mam nadzieję, że udało się je nanieść w prawidłowym miejscu ...

Przypisy :

[1] P. Nadolski, Dzieje Kanału Kłodnickiego i Gliwickiego, Gliwice 2018, Muzeum w Gliwicach – Seria Monograficzna Nr 23

https://pl.wikipedia.org/wiki/Ernest_Knippel

www.akg-images.com

www.herder-institut.de